Historia

Powstanie Polskiej Organizacji Wojskowej i jej działalność w latach 1914– 1920.

     Początki Polskiej Organizacji Wojskowej sięgają sierpnia 1914 r. Wówczas to odbyło się w Warszawie zebranie czołowych działaczy Związku Walki Czynnej i Polskich Drużyn Strzeleckich, których wybuch wojny zaskoczył na terenie Królestwa Polskiego. W spotkaniu wzięli udział: Maria Kwiatkowska, Adam Koc, Karol Rybasiewicz i Aleksander Tomaszewski. Podjęli oni decyzję o połączeniu obu organizacji w jedną tajną organizację wojskową. Na jej czele stanął Karol Rybasiewicz. Jego zastępcą został Adam Koc. Uznawali oni Józefa Piłsudskiego jako Komendanta Głównego. Do października 1914 r. grupa konspiratorów nie przekraczała stu osób. Organizacja była nastawiona na szkolenie wojskowe swoich członków, przygotowywała do wstąpienia w szeregi formacji regularnych, gromadziła broń i inne materiały wojskowe oraz prowadziła działalność wywiadowczą przeciwko Rosji. Z zadaniem rozwinięcia prac organizacji 13 października 1914 r. został wysłany przez Józefa Piłsudskiego do Warszawy ppor. Tadeusz Żuliński. „Wybór nowego komendanta nie był przypadkowy. Jeszcze w ZWC uzyskał on stopień oficerski. Piłsudski musiał cenić dwudziestopięcioletniego oficera, skoro w pierwszych tygodniach wojny przydzielił go do swego sztabu. Również powiązania rodzinne czyniły Żulińskiego doskonałym propagandowo kandydatem na przywódcę antyrosyjskiego ruchu w Królestwie. Był on bowiem bratankiem członka Rządu Narodowego, straconego wraz z Trauguttem. Przemawiała też za jego kandydaturą lewicowa przeszłość. Pod pseudonimem „Inteligent” i „Karol” działał on przed wybuchem wojny jako funkcjonariusz PPS-Frakcji w Zagłębiu Dąbrowskim”.

22 października 1914 r. ppor. Żuliński przekroczył linię frontu rosyjsko-niemieckiego i dotarł do Warszawy. Z jego inicjatywy bezimienna dotąd organizacja otrzymała nazwę Polskiej Organizacji Wojskowej. Nowy Komendant dążył do pozyskania dla POW szerszego poparcia politycznego. Opracował akt programowy- „Deklarację POW”. Organizacja za cel stawiała sobie walkę o niepodległość Polski przeciwko Rosji i przygotowanie kadr dla przyszłej armii polskiej. Stanowiła polityczną alternatywę dla uzależnionych od państw centralnych Legionów Polskich. Początkowo POW zajmowała się szkoleniem wojskowym członków oraz prowadzeniem prac wywiadowczych. Szczególnie wielką rolę odegrał oddział żeński, kierowany przez Ellę Kwiatkowską-Stefanowską i Jadwigę Barthel de Weydenthal, a składający się z sekcji wywiadowczej, kolporterskiej, intendentury oraz sanitarnej, odznaczony później Orderem Virtuti Militari 5 kl.

Organem dowodzącym POW była Komenda POW zwana też Polską Komendą Wojskową, a następnie przekształcona w Komendą Naczelną POW, podporządkowana Józefowi Piłsudskiemu. Przewodził jej komendant por. Tadeusz Żuliński („Roman Barski”). W skład Komendy Naczelnej wchodzili: Karol Rybasiewicz („Wilczyński”), Aleksander Tomaszewski („Wysocki”), Konrad Libicki („Buyno”), Adam Koc („Witold”), Wacław Jędrzejewicz („Ordon”), Bogusław Miedziński („Andrzej Świtek”) i Marian Zyndram-Kościałkowski („Orwid”) i Maria Kwiatkowska („Ella”). W jej pracach brali również udział emisariusze kierowani przez Józefa Piłsudskiego.

Działając na terenie zaboru rosyjskiego POW podzielona była na okręgi, podporządkowane komendantom w Warszawie, Lublinie, Radomiu, Siedlcach, Petersburgu, Kijowie i Wilnie. Zorganizowano także Oddział Lotny Wojska Polskiego, zajmujący się dywersją na tyłach wojsk rosyjskich, polegającą m.in. na niszczeniu torów kolejowych, mostów, linii telefonicznych oraz zbrojnych akcjach na urzędy rosyjskie.

Po odwrocie wojsk rosyjskich z terenów Królestwa Polskiego doszło do częściowego ujawnienia się POW w Warszawie. Ze zmobilizowanych konspiratorów utworzono czterokompanijny batalion pod dowództwem Komendanta Żulińskiego. 25 lipca 1915 r. jeszcze przed wkroczeniem wojsk niemieckich do stolicy Komendant Główny POW Józef Piłsudski wystosował pierwszy oficjalny rozkaz do organizacji. 22 sierpnia 1915 r. batalion warszawski POW opuścił stolicę, by 30 sierpnia wejść w skład I Brygady Legionów. Pozostali członkowie organizacji, liczącej około tysiąca ludzi pozostali w konspiracji. Do rozbudowy POW zostało następnie odkomenderowanych przez Józefa Piłsudskiego wielu oficerów z I Brygady Legionów. W sierpniu 1915 r. nowym Komendantem Naczelnym POW został mianowany sierż. Aleksander Sulkiewicz („Michał”), po nim również na krótko mjr Michał Żymierski, a od 14 września 1915 r. kpt. Tadeusz Kasprzycki. Zastępcą kpt. Kasprzyckiego został por. Kazimierz Sawicki-Sawa („Zawisza”).

Na terenach zajętych przez armie państw centralnych POW nadal prowadziła działalność szkoleniową i pozyskiwała nowych członków, zawiesiła jednak działalność dywersyjną. Czołowym hasłem POW było nadal odzyskanie niepodległości: „Nie ma dla Polaka poza Polską zbawienia. Chcemy, by wołał każdy- Polsko!- tak jak woła- matko w potrzebie”. „Podstawowy obowiązek każdego Polaka to służenie wszystkimi siłami temu wybijającemu się nade wszystko ideałowi. Za główną i w zasadzie jedyną przeszkodę na drodze prowadzącej do osiągnięcia tego celu uznawano Rosję. Przedstawiano ją jako śmiertelnego, odwiecznego i dziedzicznego wroga państwowości polskiej”. Domagano się przede wszystkim rządu i wojska. Toteż „POW gromadziła, magazynowała i przygotowywała ochotników, którzy w odpowiedniej chwili mieli wstąpić do armii polskiej podlegającej własnemu, narodowemu rządowi”.

W latach 1915-1916 POW objęła swoim zasięgiem wszystkie miasta oraz dużą część wsi na ziemiach polskich. W lipcu 1916 r. Komendzie Naczelnej POW podlegało już 19 okręgowych komend, a działalność organizacji zaczęła obejmować także Galicję. Następował stały wzrost liczby członków POW. W listopadzie 1916 r. było ich około 7 tys., w styczniu 1917 r. 11 tys., a w kwietniu tego samego roku około 15 tys. Po ogłoszeniu aktu 5 listopada 1916 r. POW ujawniła się wobec władz niemieckich. 16 stycznia 1917 r. POW uznała zwierzchnictwo utworzonej w Warszawie Tymczasowej Rady Stanu. Józef Piłsudski obejmując funkcję referenta Komisji Wojskowej TRS, utworzył Biuro Wojskowe, w którym większość stanowisk zajęli zaufani członkowie Komendy Naczelnej: Tadeusz Kasprzycki, Bogusław Miedziński, Jan Opieliński- Zdanowicz, Marian Zyndram-Kościałkowski, Janusz Jędrzejewicz, Stanisław Hempel i Adam Skwarczyński. W 1917 r. Komendzie Naczelnej podlegało 17 okręgów, które dzieliły się na 77 obwodów, zaś te na 250 organizacji miejscowych, skupiających około 13 000 członków. Prowadzono pracę wojskową, propagowano idee niepodległościowe m.in. na łamach pism „Rząd i Wojsko”, „Strzelec”, „Przegląd Wojskowy” czy „Dla Ojczyzny”. 29 kwietnia 1917r. w Zielonej pod Wawrem Stefan Pomarański przeprowadził duże ćwiczenia POW. Uczestniczył w nich między innymi Józef Piłsudski, Tadeusz Kasprzycki, Janusz Jędrzejewicz, Wacław Jędrzejewicz, Henryk Krok-Paszkowski i Janusz Gąsiorowski oraz inni członkowie Komendy Naczelnej.

Wybuch rewolucji w Rosji w marcu 1917 r., przystąpienie USA do wojny, klęski państw centralnych na froncie zachodnim, okupacja przez nie ziem polskich i brak postępów przy tworzeniu armii polskiej spowodowały, ponownie przejście POW do pełnej konspiracji, tym razem antyniemieckiej. W lipcu 1917 r. po tzw. kryzysie przysięgowym niemieckie władze okupacyjne przystąpiły do aresztowań ujawnionych czołowych działaczy POW szczebla centralnego (Komenda Naczelna) i terenowego, doprowadzając do przejściowego znacznego osłabienia organizacji. Represje władz austriackich w tym okresie miały ograniczony zakres. W nocy z 21 na 22 lipca 1917 r. Niemcy aresztowali również Komendanta Głównego POW Józefa Piłsudskiego, a następnie uwięzili go w twierdzy magdeburskiej. Kierownictwo obozu niepodległościowego objął więc Konwent Organizacji „A”, w którego skład wszedł płk Edward Rydz-Śmigły, mianowany nowym Komendantem Głównym POW. Jego szefem sztabu został kpt. Julian Stachiewicz. Powołana została Komenda Główna POW, której podlegały Komendy Naczelne z siedzibami w Warszawie, Krakowie, Kijowie i Lublinie. Komendom Naczelnym podlegały komendy okręgowe. W lutym 1918 r. budowę POW zaczęto również w zaborze pruskim. Jej członkowie wzięli później udział w Powstaniu Wielkopolskim.

Na początku 1918 r. Komenda Główna POW opracowała plan zbrojnego wystąpienia zarówno na terenach okupacji niemieckiej, jak i austriackiej. Odtąd organizacja była przygotowywana do przejęcia władzy w chwili załamania się państw zaborczych. Jej podstawowe cele programowe zostały określone w „Regulaminie wewnętrznym POW”, wprowadzonym rozkazem Komendy Głównej z 23 maja 1918 r. Nastąpił szybki rozwój organizacji, szczególnie na terenie podległym Komendzie Naczelnej Nr 1 w Warszawie. Od kwietnia 1918 r. na jej czele stanął zwolniony z obozu w Beniaminowie kpt. Adam Koc. Stan liczebny POW w październiku 1918 r. wynosił blisko 30 tys. członków, w tym w Królestwie Polskim ponad 20 tys.

Latem 1918 r. POW zintensyfikowała działania dywersyjne przeciwko państwom centralnym, m.in. wysadzono 27 mostów na Ukrainie, co utrudniło przerzucenie sił niemieckich na front zachodni w okresie ofensywy marsz. Ferdynanda Focha, współpracowano przy organizacji udanego zamachu na dr Schultze w Warszawie (1 października 1918 r.), zdobyto pieniądze pod Bąkowcem (12 października), co umożliwiło działalność organizacji do końca okupacji, zorganizowano „krwawą środę” 16 października 1918 r. ( likwidacja konfidentów i żandarmów ). W akcjach przeprowadzonych wówczas przez Komendę Naczelną Nr 1 zostało zabitych lub rannych 200 Niemców.

W październiku i listopadzie 1918 r. w obliczu klęski państw centralnych i rozpadu Austro- Węgier POW aktywnie uczestniczyła w przejmowaniu władzy na ziemiach polskich. Jej członkowie stanowili siłę zbrojną wspierającą powstałą w Krakowie 31 października 1918 r. Polską Komisję Likwidacyjną, osłaniali utworzony w Lublinie 7 listopada 1918 r. Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej, a także brali udział w masowej akcji rozbrajania niemieckich żołnierzy na ziemiach Królestwa Polskiego. W jej trakcie poległo około 100 Polaków, kilkuset odniosło rany. W listopadzie 1918 r. POW zmobilizowała około 20 000 żołnierzy na terenie ziem wyzwolonych (ogółem przez jej szeregi przeszło około 50 000 ludzi). Peowiacy stali się kadrą m.in. jedenastu pułków piechoty, w wielu innych stanowili znaczącą ich część. 16 listopada 1918 r. został wydany rozkaz Szefa Sztabu Generalnego WP o likwidacji organizacji po jej mobilizacji i wcieleniu do Wojska Polskiego. Symbolicznym końcem POW w Królestwie Polskim było uroczyste ślubowanie oddziałów Wojska Polskiego złożonych z dawnych peowiaków w dniu 13 grudnia 1918 r. na Placu Saskim w Warszawie. Pomimo to POW w dalszym ciągu istniała na terenie Wielkopolski (pod zaborem niemieckim) oraz na terenie Rosji, Litwy i we wschodniej Małopolsce. Odegrała przy tym znaczącą rolę w Powstaniu Wielkopolskim, powstaniach śląskich i Powstaniu Sejneńskim (23-28 sierpnia 1919 r.). Najdłużej funkcjonowała Komenda Naczelna Nr 3 w Kijowie, która aż do czerwca 1920 r. zajmowała się wywiadem w wojnie polsko-bolszewickiej. W Związku Sowieckiem Polacy związani z POW byli prześladowani. W latach 30-tych XX w. tysiące z nich zostało rozstrzelanych przez NKWD (tzw. „sprawa POW”).

W Niepodległej Polsce w czerwcu 1922 r. powstał Związek Peowiaków. Zrzeszał byłych żołnierzy Polskiej Organizacji Wojskowej. Prowadził działalność samopomocową i kulturalno-oświatową. Prosanacyjny, blisko współpracował ze Związkiem Legionistów Polskich. Należał do Federacji Polskich Zawiązków Obrońców Ojczyzny. Działał na terenie całego kraju, zrzeszał około 23 tysiące członków. Na czele Związku Peowiaków stał gen. Edward Rydz-Śmigły. Główni działacze to: Wacław Jędrzejewicz, Adam Koc, Marian Zyndram Kościałkowski. Istniał do 1939 roku. W Legitymacji Członkowskiej Związku Peowiaków znajdowało się „Wyznanie Peowiaka”, zawierające deklarację ideową byłych Peowiaków:

1.   Związek Peowiaków jest ściśle związany z tradycją Polskiej Organizacji Wojskowej, stworzonej i kształconej przez Komendanta Józefa Piłsudskiego dla najszczytniejszej służby Ojczyźnie.
2.   Bogactwem i przywilejem Związku Peowiaków jest przeszłość POW krwią i miłością zaznaczona na fundamentach wyzwalającej się Polski. Najwyższą powinnością wszystkich Peowiaków jest utrwalenie w sercach Polaków twórczych haseł i wskazań Wielkiego Budowniczego Zmartwychwstałej Ojczyzny, a Ukochanego Wodza Naszego Marszałka Józefa Piłsudskiego. Prowadzić one winny następne pokolenia do chwały, jak nas prowadziły do wolnej i potężnej Rzeczpospolitej.
3.   Peowiak musi być zawsze wiernym złożonemu przed laty ślubowaniu, że w każdej chwili gotów jest oddać życie i zdrowie Ojczyźnie i, że uważa służbę dla Państwa za zaszczytny obowiązek .
4.   Peowiak musi być czynnym obywatelem kraju, w miarę swych uzdolnień i sił, bo wstąpił do szeregów dla pracy ofiarnej i świadomej celu – dobra Ojczyzny.
5.   Peowiak musi być opanowanym karnym, chętnym, punktualnym i ścisłym  wykonawcą zarządzeń swych Władz, tak państwowych jak i związkowych, bo w ten sposób zapobiega rozproszeniu energii państwa i związku.
6.   Peowiak ceni najwyżej w sobie i współobywatelach dzielność i godność osobistą, godnie i dumnie nosi miano Peowiaka. W pracy wyróżnia go nastrój wysoki i pełen powagi, oraz wytrwałość i równowaga bez względu na przeciwności.
7.   Peowiak nie pozwoli na zniesławienie Majestatu Rzeczypospolitej i jej uosobienia, Prezydenta oraz Pierwszego Marszałka Polski a Komendanta Głównego Generała Edwarda Rydza-Śmigłego.
8.   Peowiak pamięta o tem, że służy wielkiej sprawie, całym więc życiem świadczy, iż rozumie doniosłość celu swej pracy i wysoką odpowiedzialność, jaką wziął na siebie, wstępując do Związku. Zawsze i wszędzie stara się świecić przykładem otoczeniu, wzmacniając wiarę w siły narodu, zwalczając ciemnotę, warcholstwo, sobkostwo i prywatę, które  zgubiły ongiś Polskę.
9.   Peowiak walczył o wolność wszystkich Polaków, szanuje więc przekonania wszystkich współobywateli, o ile zdążają do dobra ludzkości i dobra Rzeczypospolitej, przeciwne tępi jak najostrzej.
10.   Wszyscy Peowiacy są sobie równi. Peowiak jest serdecznym, oddanym bratem Peowiakowi. Peowiak ma prawo żądać wszelkiej pomocy od Peowiaka i bezinteresownego sprawiedliwego poparcia.

Reaktywacja Polskiej Organizacji Wojskowej nastąpiła w dniu 1 lipca 2012 r. w Szeligach k. Ełku z inicjatywy obecnego Komendanta Głównego POW kpt. POW Piotra Augustynowicza. POW została sformowana przez dawnych członków Związku Strzeleckiego.

 

 

Komendanci Naczelni POW:

– ppor. Karol Rybasiewicz VIII- IX 1914 r.
– por. Tadeusz Żuliński X 1914 r. -VIII 1915 r.
– sierż. Aleksander Sulkiewicz- VIII 1915 r.
– mjr Michał Żymierski VIII- IX 1915 r.
– kpt. Tadeusz Kasprzycki IX 1915 r.- X 1917 r.

Komendanci Główni POW:

Józef Piłsudski VIII 1914 r.- VII 1917 r.
płk Edward Rydz-Śmigły X 1917 r.- XI 1918 r.
kpt. Piotr Augustynowicz 1 VII 2012 r.-

Prezentacja multimedialna Historia POW (pobierz)